فقر آهن چیست؟ چگونه تشخیص داده می شود؟ چرا لازم است در خصوص این اختلال اقدامات تشخیصی لازم به درستی انجام شود؟ آیا کم خونی همان فقر آهن است؟ در این مقاله از وبسایت آزمایشگاه جردن، به هر آنچه باید در ارتباط با این اختلال بدانید، خواهیم پرداخت.
کم خونی چیست؟
زمانی که تعداد گلبول های قرمز یا غلظت هموگلوبین در خون کمتر از حد طبیعی باشد، کم خونی اتفاق می افتد. اما چرا اختلال کم خونی حائز اهمیت است؟ وظیفه هموگلوبین، حمل اکسیژن به سایر قسمت های بدن می باشد. بنابراین وجود گلبول های قرمز به میزان کم، اکسیژن به میزان کافی در بدن جریان نمی یابد و علائمی ایجاد می کند که به عنوان علائم فقر آهن شناخته می شود.
کم خونی افراد را در هر سنی می تواند تحت تاثیر قرار دهد. از جمله می توان به دختران و بانوان نوجوان و همچنین خانم ها، حتی بانوان باردار و بانوان پس از زایمان اشاره کرد. (بیشتر بخوانید >> آزمایش خون در بارداری)
سازمان بهداشت جهانی تخمین می زند که ۴۰% از کودکان ۶ تا ۵۹ ماهه، ۳۷% زنان باردار، و ۳۰% از زنان ۱۵ تا ۴۹ ساله در سراسر جهان کم خون هستند. کم خونی شایع ترین اختلال خونی است و طبق اعلام موسسه ملی قلب، ریه و خون، بیش از ۳ میلیون آمریکایی به آن مبتلا هستند.
کم خونی همان فقر آهن است؟
کم خونی همان فقر آهن نیست. بلکه فقر آهن نوعی از کم خونی است که در صورت وجود داشتن کمبود آهن در بدن ایجاد می شود، که شابع ترین نوع کم خونی است.
زمانی که آهن از سلول های مجاری گوارشی جذب می شوند، وارد جریان خون می شود. جایی که پروتئینی به نام ترنسفرین به آن می چسبد و آهن را به کبد می رساند. آهن به عنوان فریتین در کبد ذخیره می شود و در صورت نیاز آزاد می شود تا گلبول های قرمز جدید در مغز استخوان ساخته شوند. همچنین پس از ۴ ماه گردش در خون که گلبول های قرمز قادر به انجام این عملکرد نیستند، توسط طحال جذب شده و آهن آن ها بازیافت می شود.
فقرآهن در چه افرادی شایع است؟
کمبود آهن در برخی افراد شایع تر است. گروه های زیر در معرض خطر کم خونی فقر آهن بیشتری نسبت به سایر افراد هستند:
- دوره های قاعدگی سنگین در بانوان
- بانوان در دوران شیردهی و بعد از زایمان
- افرادی که عمل جراحی بزرگ انجام داده اند یا ضربه های فیزیکی شدیدی برخورد کرده اند
- افرادی که به بیماری های گوارشی مانند بیماری سلیاک، بیماری های التهابی روده مانند بیماری کرون یا کولیت اولسراتیو مبتلا هستند.
- افراد مبتلا به زخم معده
- افرادی که تحت عمل های چاقی، بویژه عمل های بای پس معده قرار گرفته اند
- گیاه خواران و سایر افرادی که رژیم غذایی آنها حاوی غذاهای غنی از آهن نیست
- کودکانی که بیش از ۴۵۰ تا ۶۸۰ گرم در روز شیر گاو می خورند
علائم ونشانه های کم خونی فقر آهن چیست؟
اگر علائم زیر را دارید تست فقر آهن برای شما توصیه می شود.
- داشتن پوست زرد رنگ یا رنگ پریده
- خستگی غیر قابل توضیح
- کمبود انرژی
- داشتن تنگی نفس یا درد قفسه سینه، مخصوصا با انجام فعالیت
- ضعف عمومی غیر قابل توضیح
- ضربان قلب تند
- کوبیدن در گوش
- سر درد به خصوص با فعالیت
- تمایل به خوردن یخ یا خاک رس- که پیکوفاژی نامیده می شود
- ناخن های شکننده یا ریزش مو
آزمایش های لازم برای تشخیص فقر آهن
از آزمایش خون مانند شامل شمارش کامل سلول های خون (CBC) ، برای تشخیص کم خونی فقر آهن استفاده می شود. ممکن است آزمایش های بیشتری برای ارزیابی فریتین سرم، آهن، ظرفیت کل اتصال به آهن یا ترنسفرین تجویز شود. در فردی که به دلیل کمبود آهن دچار کم خونی است، این آزمایش ها معمولا تجویز می شود:
- هموگلوببین (Hg) هماتوکریت (Hct)
هماتوکریت به عنوان نسبت گلبول های قرمز خون به پلاسما در یک نمونه در نظر گرفته می شود. نمونه جمع آوری شده در سانتریفوژ قرار داده می شود و گلبول های قرمز خون به دلیل وزن خود در ته لوله آزمایش قرار می گیرند. سپس نسبت گلبول های قرمز به پلاسما اندازه گرفته می شود. آزمایش هماتوکریت بخشی از آزمایش شمارش کامل سلول های خون (CBC) است. هماتوکریت کمتر از حد طبیعی نشان دهنده: کم خونی، افزایش تعداد گلبول های سفید به دلیل بیماری طولانی مدت، کمبود ویتامین یا مواد معدنی، از دست دادن خون.
آزمایش هموگلوبین، میزان هموگلوبین موجود در خون را اندازه گیری می کند. هموگلوبین پروتئینی است در گلبول های قرمز خون که اکسیژن را از اندام ها و بافت ها به ریه ها باز می گرداند. اگر ازمایش هموگلوبین نشان دهد که سطح هموگلوبیش شما کمتر از حد طبیعی است، به این معنی است که تعداد گلبول های قرمز خون پایین (کم خونی ) دارید. کم خونی می تواند علل مختلفی داشته باشد، از جمله کمبود ویتامین و بیماری های مزمن.
اگر آزمایش هموگلوبین سطح بالاتر از حد طبیعی را نشان دهد، چندین علت بالقوه دارد، اختلال خونی پلی سیستمی ورا، زندگی در ارتفاعات بالا، سیگار کشیدن و کم ابی بدن.
- حجم متوسط سلولی (MCV)
حجم متوسط سلولی(MCV) میانگین اندازه گلبول های قرمز خون را اندازه گیری می کند. اگر MCV بالا باشد، گلبول های قرمز بالاتر از حد طبیعی با ماکروسیتی هستند، و با کم خونی های ماکروسیتیک مانند کم خونی های ناشی از کمبود ویتامین B12 یا اسید فولیک اتفاق می افتد. اگر MCV کاهش یابد گلبول های قرمز کوچکتر از حد طبیعی یا میکروسیتی هستند. شرایط میکروسیتیک شامل کم خونی فقر آهن و تالاسمی است.
- فریتیتن
پروتئینی در بدن است که آهن را ذخیره می کند. بنابراین، اندازه گیری سطح فریتین نشانه خوبی از اندازه ذخایر آهن موجود در بدن است. سطح فریتین قبل از بروز علائم کم خونی کاهش پیدا می کند. به عنوان مثال، در مرحله ۱ کم خونی فقر آهن، ذخایر فریتین و هموسیدرین کاهش می یابد. در مرحله ۲ اهن سرم کاهش پیدا می کند و ظرفیت کل اتصال آهن افزایش پیدا می کند. تا مرحله ۳ است که سطح هموگلوبین کاهش پیدا می یابد و کمبود آهن بر سنتز هم تاثیر می گذارد. ارزیابی سطح فریتین، همراه با تعیین سطح آهن و ظرفیت کل اتصال به آهن، در تشخیص افتراقی انواع مختف کم خونی استفاده می شود.
ذخیره بیش از حد آهن در بدن در نتیجه شرایطی است که سطوح بالاتر از حد نرمال در آزمایش فریتین نشان داده شود، بوجود می آید. همچنین می تواند به بیماری کبد، رماتیسم مفصل، و سایر شرایط التهابی یا پرکاری تیروئید اشاره کند. برخی از انواع سرطان نیز می توانند باعث افزایش سطح فریتین خون شوند.
✅ ارزیابی پوکی استخوان توسط آزمایش خون
- آهن سرم
آهن عمدتا در هموگلوبین گلبول های قرمز خون (۶۵%) و به صورت فریتیتن یا هموسیدرین (۳۰%) در کبد، مغز استخوان و طحال ذخیره می شود. وظیفه حمل اکسیژن به بافت ها را دارد و به طور غیر مستقیم به بازگرداندن دی اکسید کربن به ریه ها کمک می کند. اندازه گیری سطح آهن به تشخیص کم خونی کمک می کند. اگر هماتوکریت و هموگلوبین پایین باشد، ازمایش آهن می تواند در تعیین علت کم خونی مفید باشد. همچنین می توان از آن برای ارزیابی پاسخ فرد به مکمل اهن به عنوان درمانی برای کم خونی ازمایش کرد. یکی دیگر از کاربرد های این ازمایش کمک به تشخیص هموکروماتوز است، یک اختلال ارثی متابولیسم آهن که در آن فرد بیش از نیاز بدن آهن جذب می کند.
سطح آهن معمولا همراه با سایر آزمایش ها از جمله فریتین، ظرفیت کل اتصال اهن و ترانسفرین ارزیابی می شود.
از مواردی که باعث افزایش سطح آهن می شود: آسیب حاد کبدی، هموکروماتوز، پلی سیستمی ورا.
از مواردی که باعث کاهش سطح اهن بدن می شود: عفونت، التهاب، حاملگی، رماتیسم مفصلی، سرطان.
- ظرفیت کل اتصال آهن (TIBC)
ظرفیت اتصال کل آهن (TIBC) مقدار کل آهنی را که ترنسفرین می تواند متصل کند اندازه گیری می کند. معمولا هنگام بررسی یک کم خونی احتمالی فقر آهن همراه با آهن سرم اندازه گیری می شود. هنگامی که ذخایر آهن کم باشد، TIBC معمولا بالاتر از حد طبیعی است. این ازمایش همچنین می تواند در مواقعی که مشکوک به آهن اضافی باشد انجام شود. محاسبه آهن سرم تقسیم بر TIBC درصدی به نام اشباع ترنسفرین را ارائه می دهد که یک شاخص مفید از وضعیت آهن است.
- مواردی که باعث افزایش سطح TIBC می شود: حاملگی در سنین بالا
- مواردی که باعث کاهش سطح TIBC می شود: سیروز کبدی، هموکروماتوز، پرکاری تیروئید، التهاب، بیماری کبدی، سوء تغذیه.
- در فقر شدید اهن شمارش گلبول های سفید خون (WBC) ممکن است کم و تعداد پلاکت ها بالا یا پایین باشد.
چه آزمایش های دیگری در صورت تشخیص کمبود اهن انجام می شود؟
مصرف بیش از حد شیر گاو یا غذاهای حاوی آهن کم با کمبود آهن در زنان باردار، کودکان و سایرین شایع است. در بیمارانی مانند مردان، زنان یائسه یا زنان جوان تر با کم خونی شدید، پزشک ممکن است ازمایش های اضافی تجویز کند. که شامل موارد زیر امی باشند:
- ازمایش خون در مدفوع
- جستجوی ناهنجاری در دستگاه گوارش- آندوسکوپی فوقانی و تحتانی(بررسی کردن معده، مری یا روده بزرگ)، آنتروسکوپی کپسولی (بلع یک دوربین کوچک که از دستگاه گوارش عکس می گیرد)، تقیه باریم، بلع باریم، یا بیوپسی روده کوچک
- ازمایش ادار برای خون یا هموگلوبین
- در زنانی که در هنگام قاعدگی به صورت غیر طبیعی یا افزایش یافته خون از دست داده اند، که در این صورت ارزیابی این افراد توسط سنوگرافی لگن یا بیوپسی رحم ممکن است انجام شود.
گاهی اوقات تشخیص علت کمبود آهن دشوار است، یا ممکن است پزشک نگران مشکلی غیر از کمبود آهن باشد که باعث کم خونی می شود. این ها ممکن است شامل اختلالات خونی ارثی به نام تالاسمی باشد که گلبول های قرمز خون نیز کوچک و رنگ پریده به نظر می رسند، هموگلوبینوپاتی هایی مانند بیماری داسی شکل (اما نه صفت سلول داسی شکل به تنهایی) یا سایر اختلالت خونی. افراد مبتلا به عفونت های مزمن یا شرایطی مانند نارسایی کلیه، بیماری های خود ایمنی و اختلالات التهابی نیز ممکن است گلبول های قرمز کوچکی داشته باشند.
کمبود آهن چگونه درمان می شود؟
حتی اگر بتوان علت کمبود اهن را شناسائی و درمان کرد، معمولا مصرف آهن داروئی (آهن بیشتر از مقداری که مولتی ویتامین می تواند تامین کند) تا رفع کمبود و تکمیل ذخایر اهن بدن ضروری است. اگر بیمار ممکن است مجبور به دریافت مکمل اهن به طور مداوم باشد، در مواردی که علت کمبود آهن قابل شناسائی یا قابل اصلاح نباشد.
چندین راه برای افزایش مصرف آهن وجود دارد:
رژیم غدایی
- گوشت: گاو، خوک یا بره
- طیور: جگر و گوشت تیره رنگ مرغ، بوقلمون و اردک
- ماهی، بویژه صدف، ساردین و آنچوی
- اعضای سبز برگ از خانواده کلم از جمله کلم بروکلی، کلم پیچ، شلغم سبز
- حبوبات، از جمله لوبیا و نخود
- غلات غنی شده با آهن، پاستا، غلات و برنج
آهن داروئی
برای درمان بیمارانی که مبتلا به کمبود آهن هستند مقدار آهن مورد نیاز بیشتر از مقدار موجود در اکثر مکمل های مولتی ویتامین روزانه می باشد. آهن در روده کوچک( دئودنوم و قسمت اول ژژنوم) جذب می شود. اگر آنتی اسید مصرف می کند باید قرص آهن را ۲ ساعت یا ۴ ساعت بعد از آنتی اسید مصرف کنید. ویتامین c جذب آهن را بهبود می بخشد و برخی از پزشکان توصیه می کنند که ۲۵۰ میلی گرم ویتامین C را همراه با قرص اهن مصرف کنید.
❌ عوارض جانبی احتمالی قرص آهن عبارتند از: ناراحتی شکم، حالت تهوع، استفراغ، اسهال ویبوست.
اهن داخل وریدی
آهن وریدی (IV) ممکن است در برخی موادر توسط پزشک توصیه شود. آهن وریدی ممکن است برای درمان کمبود آهن در بیمارانی که آهن را به خوبی در دستگاه گوارش جذب نمی کنند، بیمارانی که کمبود شدید آهن یا از دست دادن خون مزمن دارند، بیمارانی که مکمل اریتروپویتین دریافت می کنند، هورمونی که تولید خون را تحریک می کند، یا بیمارانی که نمی توانند آهن خوراکی را تحمل کنند، ضروری باشد. اهن IV در اشکال مختلفی وجود دارد: دکستران آهن، ساکارز آهن، گلوکونات فریک.
آهن دکستران را می توان در دوزهای زیادی از آهن در یک زمان را تجویز کرد. ساکارز آهن و گلوکونات آهن نیازی به دوز های مکرر دارند که طی چند هفته پخش شوند. برخی از بیماران ممکن است واکنش الرژیک به آهن IV داشته باشند، بنابراین یک دوز ازمایشی ممکن است قبل از اولین تزریق تجویز شود. واکنش های آلرژیک با آهن دکستران شایع تر است و ممکن است نیاز به تغییر به یک داروی متفاوت داشته باشد. عوارض جانبی شدید غیر از واکنش های آلرژیک نادر است و شامل کهیر، خارش و درد ماهیچه ها و مفاصل است.
انتقال خون
بیمارانی که مبتلا به کم خونی شدید فقر آهن که به طور فعال خونریزی می کنند یا علائم قابل توجهی مانند درد در قفسه سینه، تنگی نفس یا ضعف دارند؛ تزریق گلبول های قرمز انجام م شود. تزریق برای جایگزینی کمبود گلبول های قرمز انجام می شود و کمبود آهن را به طور کامل اصلاح نمی کند. بیمارانی که انتقال گلبول های قرمز انجام داده اند به طور موقتی بهبود حاصل می کنند.
نویسنده متن : اصغر عباسی ملکی