نویسنده : دکتر ساناز طبرستانی(متخصص ژنتیک)
نکات کلیدی
- جهشهای ژنتیکی در ایجاد همه سرطانها نقش دارند. بیشتر این جهشها در طول زندگی فرد رخ میدهند، اما برخی از جهشهای ژنتیکی از طریق والدین به ارث میرسند.
- حدود 5 تا 10 درصد موارد سرطان در اثر جهش در برخی ژنهای مستعد کننده بروز سرطان رخ میدهد.
- جهشهای ژنتیکی مرتبط با بیش از 50 سرطان ارثی شناخته شده است و انجام آزمایشات ژنتیکی به شناسایی افراد حامل این جهشها کمک میکند.
چه کسانی لازم است از نظر خطر ابتلا به سرطان، بررسی ژنتیکی شوند؟
وجود موارد زیر در سابقه فردی یا خانوادگی مطرح کننده احتمال وجود سرطان ارثی است:
- تشخیص سرطان در سن کم
- تشخیص انواع مختلف سرطان در یک فرد
- سرطانهایی که در اعضای جفت، در هردو عضو رخ داده است، مثلا در هر دو کلیه یا هر دو پستان
- بروز یک نوع سرطان در چند نفر از بستگان خونی نزدیک (مثلا بروز سرطان پستان در مادر، خواهر یا دختر)
- بروز انواع خاص سرطان در موارد غیرعادی (بروز سرطان پستان در مردان)
- وجود برخی نواقص مادرزادی مانند برخی ضایعات پوستی غیرسرطانی (خوش خیم) یا اختلالات اسکلتی که با سرطانهای ارثی همراه هستند
آزمایش ژنتیکی چیست؟
هدف از انجام آزمایشات ژنتیکی شناسایی تغییرات ارثی خاص (جهش) در کروموزومها و ژنهای یک فرد است. جهشهای ژنتیکی ممکن است اثرات مخرب، مفید، بی تاثیر یا نامشخص بر وضعیت سلامت فرد داشته باشند. جهشهای مخرب ممکن است احتمال یا خطر ابتلای فرد به یک بیماری خاص، مانند سرطان را افزایش دهند. در مجموع، جهشهای ارثی در حدود 5 تا 10 درصد سرطانها نقش دارند.
در برخی موارد تجمع سرطان در بعضی خانوادهها دیده میشود، اما علت آن وجود جهشهای ارثی نیست. به عنوان مثال، محیط زندگی یکسان یا نحوه زندگی یکسان مانند مصرف سیگار ممکن است منجر به بروز سرطانهای مشابه در اعضای خانواده شود. با این حال، وجود برخی الگوهای خاص، مانند نوع سرطانهای ایجاد شده، وجود برخی بیماریهای غیرسرطانی، و سن بروز هر سرطان خاص ممکن است مطرح کننده وجود سرطان ارثی باشد.
جهشهای ژنتیکی مسئول ایجاد سرطانهای ارثی شناخته شدهاند و آزمایشات ژنتیکی میتواند تایید کند که آیا سرطان در اثر جهش ژنتیکی ایجاد شده است یا خیر؟ به علاوه انجام آزمایش ژنتیکی در سایر اعضای خانواده که فاقد تظاهرات آشکار بیماری هستند، مشخص میکند که آیا حامل همان جهشی هستند که در خانواده آنها به عنوان مستعد کننده ابتلا به سرطان مطرح است یا خیر؟
جهشهای ژنتیکی ارثی میتوانند با مکانیسمهای مختلفی خطر ابتلای فرد به سرطان را افزایش دهند.
آیا هر فرد حامل جهش مستعد کننده سرطان لزوما به سرطان مبتلا میشود؟
خیر. حتی اگر جهشی در یک ژن مستعد کننده سرطان در خانواده وجود داشته باشد، لزوما به این معنی نیست که هر فردی که این جهش را به ارث برد، به سرطان مبتلا خواهد شد. عوامل مختلفی در پیامد یک فرد دارای جهش موثرند.
یک عامل مهم، الگوی توارث سرطان ارثی در خانواده است. جهت درک نحوه توارث سرطان در خانواده، لازم به ذکر است که هر فرد دارای دو نسخه از بیشتر ژنها است و هر نسخه از یکی از والدین به ارث میرسد. بیشتر جهشهای موثر در سرطانهای ارثی با دو الگو به ارث میرسند: اتوزومی غالب و اتوزومی مغلوب.
در توارث اتوزومی غالب (Autosomal Dominant)، وجود یک نسخه از ژن تغییر یافته کافی است تا احتمال ابتلا به سرطان در فرد افزایش یابد. در این حالت، فردی از والدین که جهش را منتقل کرده است هم ممکن است تظاهراتی از جهش ژن را نشان دهد.
در توارث اتوزومی مغلوب (Autosomal Recessive)، تنها در صورتی که فرد از هر یک از والدین یک نسخه ژن معیوب را به ارث برد، در معرض افزایش خطر ابتلا به سرطان خواهد بود. هر یک از والدین دارای یک نسخه معیوب و یک نسخه سالم از ژن مورد نظر هستند و معمولا خود در معرض افزایش خطر ابتلا به سرطان نیستند. به این والدین، حامل گفته میشود.
حتی هنگامی که افراد دارای یک جهش اتوزومی غالب در یک ژن مستعد کننده سرطان و یا دو جهش اتوزومی مغلوب در یک ژن مستعد کننده سرطان هستند، ممکن است بازهم مبتلا به سرطان نشوند. برخی جهشها دارای نفوذ ناکامل (Incomplete Penetrance) هستند، یعنی اثرات جهش تنها در بعضی از افراد دیده میشود. به علاوه، جهشها ممکن است تظاهرات مختلفی داشته باشند (Variable Expression)، یعنی شدت علائم ممکن است در اعضای مختلف خانواده متفاوت باشد.
چه آزمایشات ژنتیکی برای تعیین خطر ابتلا به سرطان وجود دارد؟
بیش از 50 سرطان ارثی شناخته شده است. بیشتر این سرطانها در اثر جهشهای با نفوذ بالا (Highly Penetrant) ایجاد میشوند که توارث اتوزومی غالب دارند. در زیر به چند نمونه از سرطانهای ارثی شایع که انجام آزمایش ژنتیکی برای آنها امکان پذیر است، اشاره میشود:
سرطان پستان و تخمدان ارثی:
ژنها: BRCA1 و BRCA2
سرطانهای مرتبط: سرطان پستان در خانمها، سرطان تخمدان و سرطانهای مرتبط: از جمله سرطان پروستات، پانکراس و سرطان پستان در آقایان
سرطان کولون (روده بزرگ) و رکتوم ارثی:
ژنها: MSH2، MLH1، MSH6، PMS2، EPCAM و APC
سرطانهای مرتبط: سرطان کولون و رکتوم، سرطان آندومتر (رحم)، سرطان تخمدان، سرطان کلیه، سرطان پانکراس، سرطان روده باریک، سرطان معده، سرطان کبد و مجاری صفراوی، سرطان مغز، سرطان پستان و برخی ضایعات پوستی
مشاوره ژنتیک
توصیه میشود که افراد پیش از تصمیم گیری به انجام آزمایشات ژنتیکی حتما با یک متخصص ژنتیک مشورت کنند. مشاوره ژنتیک به افراد در تعیین میزان خطر ابتلا به سرطان، منافع و محدودیتهای آزمایشات ژنتیکی در مورد وضعیت خاص فرد مراجعه کننده کمک میکند. در برخی مواقع متخصص ژنتیک توصیه میکند که انجام آزمایش ژنتیکی ضرورت ندارد.
مشاوره ژنتیک شامل بررسی کامل سابقه پزشکی فردی و خانودگی جهت تعیین خطر ابتلا به سرطان است. در طی جلسه مشاوره همچنین در ارتباط با موارد زیر صحبت میشود:
- آیا انجام آزمایش ژنتیکی مناسب است، از چه آزمایشات خاصی ممکن است استفاده شود و میزان دقت هر آزمایش چقدر است،
- تاثیرات پزشکی جواب آزمایش مثبت یا منفی چیست،
- احتمال اینکه جواب آزمایش گویا نباشد مطرح میشود، یعنی نتیجه آزمایش ممکن است به انجام تصمیم گیریهای پزشکی کمکی نکند،
- منافع و خطرات روان شناختی آگاهی از نتیجه آزمایش ژنتیک چیست،
- خطر انتقال جهش ژنتیکی به فرزندان چقدر است.
برخلاف بسیاری از آزمایشات پزشکی، آزمایشات ژنتیکی میتوانند اطلاعاتی نه تنها درباره خود فرد، بلکه درباره بستگان او نشان دهند. وجود یک جهش ژنتیکی مضر در یک فرد خانواده، این احتمال را مطرح میسازد که سایر بستگان خونی هم ممکن است حامل آن جهش باشند. در برخی موارد بعضی از اعضای خانواده ممکن است بخواهند از وضعیت ژنتیکی خود آگاهی پیدا کنند، در حالی که بعض دیگر ممکن است نظر متفاوتی داشته باشند. انجام مشاوره با متخصص ژنتیک ممکن است به اعضای خانواده در مورد درک بهتر نتیجه هر یک از این انتخابها کمک کند.
