ارزیابی پوکی استخوان توسط آزمایش خون

نویسنده : دکتر شهاب سلامی

علت پوکی استخوان

اگرچه بعد از سن بلوغ، استخوان ها دیگر رشد نمی کنند ولی در هر مقطع زمانی از زندگی، استخوان ها در حال بازسازی هستند و این موضوع برای سلامتی استخوان ها حیاتی می باشد. بازسازی استخوان ها یک عمل ترکیبی است که شروع آن با جذب استخوان های کهنه توسط سلول های استئوکلاست (استخوان خوار) می باشد و با ساخت استخوان جدید توسط سلول های استئوبلاست (استخوان ساز) ادامه پیدا می کند. بعد از میان سالی استخوان ها کم کم تحلیل می روند زیرا جذب استخوانی نسبت به ساخت آن فعال تر است و این امر به خودی خود موجب پوکی استخوان می شود که البته عوامل مختلفی از جمله نحوه تغذیه، فعالیتهای ورزشی، مصرف بعضی دارو ها و ژنتیک در کاهش یا افزایش روند آن موثر می باشند.

تغییرات هورمونی در سنین بعد از میانسالی خصوصا در ایام یائسگی در بانوان به طور مشخص سبب پوکی استخوان می گردد و نیاز به توجه ویژه در این دوره دارد. در زمان شیر دهی به علت نیاز بیشتر به املاحی مانند کلسیم و فسفر که جهت بازسازی استخوان ها مورد نیاز است، امکان ایجاد پوکی استخوان بیشتر می باشد.

روش های تشخیص پوکی استخوان

سه روش تشخیص اصلی در ارزیابی وضعیت بازسازی استخوان ها وجود دارد، شامل تکنیک های عکس برداری، بیوپسی استخوان و اندازه گیری فاکتور های بیوشیمی خون.

مطالعات نشان داده شده که اندازه گیری تراکم استخوانی دقیق ترین روش در بررسی استئوپورزیس (پوکی استخوان) می باشد، اگر چه تشخیص تغییرات استخوانی در فاز حاد بیماری و مراحل اولیه با اندازه گیری تراکم استخوانی مشکل است و معمولاً ماه ها پس از شروع اختلال پوکی استخوان در شکل پیشرفته بیماری است که آزمون سنجش تراکم استخوانی می تواند آن را نشان دهد .

روش بیوپسی استخوان یک روش تهاجمی است و نمی توان از آن به عنوان یک آزمایش در دسترس برای بیماران مبتلا به پوکی استخوان استفاده کرد .

CTX یک فاکتور خونی با ارزش در ارزیابی پوکی استخوان

آزمایش فاکتور های بیوشیمی خون و در مواردی ادرار، می توانند برای تشخیص اولیه و بررسی پیشرفت بیماری های متابولیکی استخوان مورد استفاده قرار گیرند و با توجه به راحتی و هزینه کم انجام آزمایش نسبت به سایر روش های پاراکلینیکی، روش مناسبی در تشخیص وضعیت پوکی استخوان است.

اساس آزمایش

در اثر فعالیت سلول های استئوکلاست با هیدرولیز کلاژن طی فرایند جذب استخوانی، اسید آمینه های انتهایی در قسمت C-Terminal جدا گشته و وارد جریان خون می شود که به آن CTX یا B-cross laps می گویند، لذا مقادیر بالای مارکر بیوشیمیایی CTX در خون نشانه افزایش جذب استخوانی (تحلیل استخوانی) است که می تواند بر اثر فعال شدن غده پاراتیروئید، مقادیر پایین هورمون استرادیول و با تاثیر کمتر، هورمون تستوسترون و همچنین هورمون SHBG به عنوان پروتئین ناقل این دو هورمون باشد.

اندازه گیری CTX به عنوان یک مارکر کاتابولیکی در تحلیل استخوان خصوصاً در ارزیابی نتیجه درمان نیز می تواند کمک کننده باشد ولی لازم است که سطح آن قبل از شروع درمان هم اندازه گیری شود. کاهش ۳۰ تا ۵۰ درصدی CTX پس از ۳ ماه از شروع درمان های ضد تحلیل استخوان نشان دهنده موثر بودن درمان می باشد.

در کار تحقیقاتی مشترکی که توسط گروه تحقیقاتی دانشگاه پزشکی بقیه ا… اعظم و با همکاری آزمایشگاه جردن در سال ۱۳۸۶-۱۳۸۸ انجام گرفت، تاثیر یک داروی درمانی برای پوکی استخوان بررسی شد، در این تحقیق تاثیر درمانی دارو با دو روش اسکن استخوان و مارکر بیوشیمی CTX مورد ارزیابی قرار گرفت و مشخص گردید که مارکر CTX به مراتب واکنش سریعتری نسبت به درمان صورت گرفته در بیماران نشان می دهد.

همچنین در تشخیص اولیه استئوپورزیس (پوکی استخوان) افزایش CTX نسبت به مقادیر نرمال جامعه می تواند نشانه خطر پوکی استخوان در افراد باشد و توصیه می شود که افراد بالای ۵۰ سال خصوصا در دوره یائسگی و همچنین مادران در دوران شیردهی به صورت سالیانه این آزمایش را انجام دهند.

استئوکلسین نیز پروتئین دیگری است که در ساختمان ماتریکس استخوانی وجود دارد و همانند CTX در فرآیند جذب استخوانی و بر اثر فعالیت استئوکلاست ها از استخوان ها وارد جریان خون می شود که این فاکتور خونی نیز در آزمایشگاه قابل اندازه گیری می باشد، آزمایشات دیگری مانند کلسیم و فسفر خون و ادرار هم به بررسی وضعیت استخوان سازی کمک می نمایند.

آزمایش CTX با استفاده از روش پیشرفته الکتروکمولومینسانس (ECL) به صورت روزانه در آزمایشگاه انجام و گزارش می گردد. این آزمایش نیازی به شرایط ناشتایی قبل از آزمایش ندارد و بیماران در هر ساعتی جهت نمونه گیری می توانند مراجعه نمایند.

نکات مهم در مورد پوکی استخوان:

1. از سن میانسالی به بعد میزان جذب از استخوان ها توسط سلول های استخوان خوار نسبت به ساخت استخوان ها توسط سلول های استخوان ساز بیشتر است لذا استخوان ها رو به تحلیل می روند.
2. تغییرات هورمونی در خانم ها در دوران یائسگی به طور مشخص سبب پوکی استخوان میشود.
3. در دوران شیر دهی به دلیل مصرف املاحی مثل کلسیم و فسفر برای ساخت شیر، مادران در معرض خطر پوکی استخوان قرار می گیرند.
4. آزمایش فاکتور خونی CTX در مقایسه با سایر روش های تشخیص پوکی استخوان به راحتی قابل انجام و ارزان قیمت می باشد.
5. آزمایش CTX تغییرات اولیه وضعیت تحلیل استخوانی را می تواند نشان دهد و همچنین فاکتور مناسبی برای پیگیری میزان تاثیرگذاری درمان پوکی استخوان است.